Niedozwolone postanowienia umowne w regulaminach sklepów internetowych. Korzyści dla przedsiębiorcy stosującego regulamin wolny od klauzul niedozwolonych

Prowadzenie działalności handlowej w sieci (e-commerce) wymaga podjęcia szeregu działań przygotowawczych, w tym stworzenia regulaminu sklepu internetowego. Jest to dokument określający warunki i treść umów zawieranych przez przedsiębiorcę z klientami za pośrednictwem Internetu. Regulamin powinien zawierać określone elementy wynikające z szeregu aktów prawnych. W pracy nad jego treścią warto zadać sobie następujące pytania:

• Czy tworząc regulamin sklepu internetowego, przedsiębiorca ma pełną swobodę w określeniu jego postanowień?
• Czy istnieją postanowienia, których przedsiębiorca powinien unikać w regulaminie sklepu internetowego?
• Czym są niedozwolone postanowienia umowne?
• Czy ich stosowanie w treści regulaminu sklepu internetowego może wiązać się z jakimiś zagrożeniami dla przedsiębiorcy?
• Co zyskuje przedsiębiorca, który stosuje regulamin wolny od niedozwolonych klauzul umownych?

Dzisiejszy konsument, w tym ten dokonujący zakupów za pośrednictwem Internetu, ceni sobie przejrzystość reguł określonych przez przedsiębiorcę. Szczególnie w ostatnim czasie wiele mówi się o transparentności dotyczącej e-commerce. Prawidłowy pod względem prawnym regulamin sklepu internetowego może w konsekwencji stanowić jeden z czynników przekładających się na wyniki sprzedażowe danego przedsiębiorcy. Nie bez powodu Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wskazuje, iż: ,,Konsument, który przypuszcza, że umowa, którą oferuje mu przedsiębiorca, zawiera postanowienie niedozwolone, powinien zwrócić mu uwagę na ten fakt. W przypadku, gdy nie wyraża on zgody na zmianę kwestionowanych punktów kontraktu, najlepiej zmienić kontrahenta.’’[1]

Należy również wspomnieć o tym, że przedsiębiorca stosujący regulamin sklepu internetowego, który nie zawiera niedozwolonych klauzul umownych, unika także dotkliwych sankcji finansowych mogących być wynikiem naruszenia obowiązujących w tym zakresie zakazów.

Przyjrzyjmy się zatem tematyce dotyczącej niedozwolonych postanowień umownych w regulaminach sklepów internetowych.

Regulamin sklepu internetowego jako wzorzec umowny – konsekwencje prawne

W praktyce klient sklepu internetowego nie ma realnego wpływu na treść regulaminu sklepu internetowego przygotowanego przez przedsiębiorcę. Regulamin jest umieszczany na stronie internetowej sklepu, aby klienci i potencjalni klienci mogli bez trudu zapoznać się z jego treścią i poznać warunki zawarcia ewentualnej umowy. Postanowienia regulaminu nie są jednak uzgadniane z każdym klientem odrębnie przed zawarciem umowy. Tego rodzaju sytuacja mogłaby skutecznie sparaliżować niejeden biznes funkcjonujący w branży e-commerce. Konsument dokonujący zakupów przez Internet, co do zasady nie może zatem wynegocjować warunków oferowanej umowy. Może on natomiast dokonać wyboru pomiędzy zawarciem umowy lub odrzuceniem tej możliwości.  Z tej właśnie przyczyny regulamin sklepu internetowego jest uznawany za wzorzec umowny[2]. Podlega on określonym rodzajom kontroli, które opisujemy w dalszej części artykułu.

Niedozwolone postanowienia umowne – pojęcie

W pierwszej kolejności ustalmy jednak, czym są niedozwolone postanowienia umowne. Zgodnie z regulacją ustawową, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny[3].

Jak widzimy, obie przesłanki decydujące o uznaniu postanowienia za niedozwolone stanowią pojęcia nieostre, czyli trudne do jednoznacznego zdefiniowania. W praktyce ich znaczenie jest ustalane w nauce prawa i orzecznictwie sądów.

Postanowienie nieuzgodnione indywidualnie

Postanowienia umowne, które nie zostały uzgodnione indywidualnie to te, na które konsument nie miał rzeczywistego wpływu. Dotyczy to w szczególności postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta[4]. W tym zakresie obowiązuje zatem domniemanie, że postanowienia przejęte z wzorca umowy (regulaminu) nie zostały uzgodnione indywidualnie. Ciężar dowodu, że dane postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje[5].  W praktyce będzie to najczęściej przedsiębiorca, usiłujący wykazać, że doszło do związania konsumenta treścią postanowień zawartych w umowie lub wzorcu.

Sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumenta

Przesłankami pozwalającymi na uznanie danego postanowienia za niedozwolone jest też jego sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumenta. Obydwa warunki muszą wystąpić łącznie.

Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wskazuje, że dla oceny, czy w danym przypadku mamy do czynienia ze sprzecznością z dobrymi obyczajami należy określić, czy przedsiębiorca, który traktowałby konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny, mógłby spodziewać się, że konsument wyraziłby zgodę na zastosowanie danego postanowienia umownego wzorca umowy po przeprowadzeniu w tym zakresie indywidualnych negocjacji[6]. Klauzula dobrych obyczajów nawiązuje do uczciwych, rzetelnych działań stron, a ich istotą jest szeroko rozumiany szacunek do drugiego człowieka. W konsekwencji za sprzeczne z dobrymi obyczajami uznaje się działania wykorzystujące niewiedzę czy brak doświadczenia drugiej strony lub naruszające równorzędność stron[7].

TSUE wskazuje także, w jaki sposób należy oceniać, czy w danym przypadku mamy do czynienia z postanowieniem umownym, które w sposób rażący narusza równowagę stron. Rażąca nierównowaga może wynikać z ograniczenia praw konsumenta przysługujących mu na podstawie umowy, utrudnienia w korzystaniu z tych praw lub nałożenia na niego dodatkowych obowiązków, których nie przewidują przepisy prawa danego państwa[8].

Główne świadczenia stron

Kontrola niedozwolonych postanowień umownych nie dotyczy postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały one sformułowane w sposób jednoznaczny. Postanowienia te muszą być zatem transparentne[9].

Kontrola abstrakcyjna i kontrola incydentalna

Kontrola postanowień, które nie zostały uzgodnione indywidualnie z konsumentem, może mieć charakter tzw. kontroli konkretnej i kontroli abstrakcyjnej. Oba te rodzaje uwzględniają wyżej opisane kryteria oceny niedozwolonych postanowień umownych.

Kontrola incydentalna jest dokonywana w odniesieniu do danego stosunku prawnego, czyli danej umowy jaka została zawarta z konsumentem. Dokonuje się ona zatem w toku sporu toczącego się przed sądem na tle konkretnej umowy zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem. Ten rodzaj kontroli ma na celu ochronę indywidualnych interesów konkretnego konsumenta, który zawarł umowę z przedsiębiorcą[10].

Kontrola abstrakcyjna jest natomiast dokonywana w oderwaniu od konkretnej umowy. Dotyczy ona postanowień wzorca umownego, którym posługuje się przedsiębiorca w relacjach z konsumentami. Obecnie ten rodzaj kontroli jest przeprowadzany  w toku postępowania prowadzonego przez Prezesa UOKiK na podstawie odpowiednich przepisów ustawy UOKiK. W efekcie tej kontroli Prezes UOKiK wydaje decyzję, w której może uznać postanowienie wzorca umowy za niedozwolone i zakazać jego wykorzystywania, a także określić środki usunięcia trwających skutków naruszenia zakazu[11]. W przypadku tej kontroli ochronie podlega zatem głównie interes publiczny[12]. Prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji[13].

Możliwe następstwa uznania postanowienia za niedozwolone

Pierwszą sankcją związaną ze stosowaniem niedozwolonych postanowień umownych przez przedsiębiorcę zawierającego umowy z konsumentami jest to, że konsument nie jest nimi związany[14]. W tym wypadku strony są związane umową w pozostałym zakresie[15].

Należy również pamiętać, że stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych jest zakazane[16]. Naruszenie tego zakazu może zakończyć się nałożeniem dotkliwej kary pieniężnej na przedsiębiorcę stosującego niedozwolone postanowienia umowne, której wysokość może sięgać nawet 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary [17].

Przykłady niedozwolonych postanowień umownych – praktyka

Kształtując treść regulaminu sklepu internetowego, warto zatem pamiętać o poszanowaniu równości stron oraz interesu konsumentów. Przechodząc do praktyki – jakie konkretnie postanowienia regulaminu sklepu internetowego mogą stanowić niedozwolone postanowienia umowne?

Zgodnie z regulacją kodeksową[18] w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

1) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;

2) uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;

3) uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;

4) wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;

5) nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;

6) przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia.

W przypadku wątpliwości, czy dane postanowienie stanowi niedozwoloną klauzulę umowną, można posiłkować się informacjami publikowanymi na stronie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, w szczególności wpisom zawartym w rejestrze klauzul niedozwolonych lub bazie decyzji Prezesa UOKiK[19]

Przyjrzyjmy się zatem kilku przykładom postanowień, jakie zostały uznane za niedozwolone.

• „(…)[20] zastrzega sobie prawo do zmiany treści niniejszego regulaminu bez uprzedzenia”.

Postanowienie to zostało wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych pod numerem: 5066. Zgodnie z treścią wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 17 kwietnia 2013 roku, sygn. akt: XVII AmC 4148/12 – postanowienie to może wywoływać po stronie konsumenta mylne wyobrażenie, co do przysługujących mu praw. Wątpliwości mogą się przecież pojawić w sytuacji, gdy konsument złoży zamówienie, zaś w trakcie jego realizacji obowiązujący regulamin zostanie przez przedsiębiorcę zmieniony. Brak jednoznacznego wskazania, który regulamin ma zastosowanie we wskazanym przypadku godzi w interesy konsumenta. Konsument może bowiem nie mieć możliwości wcześniejszego zapoznania się z nową treścią regulaminu czy też jej zaakceptowania. Co więcej dokonywanie zmian bez przyczyny rodzi niepewność po stronie konsumenta co do warunków dokonywanych usług. Można bowiem z łatwością wyobrazić sobie, że konsument podjął decyzję o dokonaniu zakupu w danym sklepie np. z uwagi na czas realizacji dostawy. Po złożeniu zamówienia sklep internetowy zmienia regulamin i zmienia czas realizacji dostaw. Jak podkreślił Sąd: Taka arbitralność uprawnień stawia konsumenta w pozycji petenta, zaskakiwanego, nieposzanowanego, narażonego na koszty (telefony), który albo chce odzyskać zwrot płatności, albo proszącego o szybszą realizację dostawy.

• „Towar do zwrotu przyjmujemy wyłącznie w oryginalnym opakowaniu”.

Postanowienie to zostało wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych pod numerem 5301. Dlaczego zostało ono uznane za niedozwolone? Zgodnie z treścią rozstrzygnięcia[21] jakie zapadło w sprawie, ograniczenie prawa do zgłoszenia niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową przez wymóg dostarczenia towaru w oryginalnym opakowaniu jest  przejawem nadużywania przez przedsiębiorcę uprzywilejowanej pozycji kontraktowej profesjonalisty liczącego na brak świadomości prawnej konsumenta.

• ,,Podstawą przyjęcia reklamacji jest dowód zakupu towaru (paragon fiskalny lub faktura VAT)".

Postanowienie to zostało wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych pod numerem 4242. W treści rozstrzygnięcia Sadu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów[22] jakie zapadło w sprawie, Sąd przypomniał, że rolą kontroli abstrakcyjnej wzorca umowy jest weryfikacja „przyzwoitości” wzorca zachowań przedsiębiorców wobec konsumentów. Sąd ocenia zatem, jak wyglądałyby prawa lub obowiązki konsumenta przy braku danej klauzuli umownej, która jest poddawana ocenie. Ustala, czy sytuacja ta była by dla konsumenta lepsza. Omawiane postanowienie zostało uznane za abuzywne, z uwagi na to, że zmusza ono konsumenta do przedkładania określonych dowodów, aby przedsiębiorca ustosunkował się do jego żądania, pomimo że ustawodawca takiego obowiązku nie nałożył.

• „(…)[23] nie ponosi odpowiedzialności za opóźnienie lub niedostarczenie zamówienia w wybranym przez Klienta terminie w wyniku wydarzeń i sytuacji, na które nie ma wpływu”.

Na mocy decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 30 grudnia 2019 r., numer: RKT - 13/2019, wyżej wymienione klauzula została uznana za niedozwolone postanowienie umowne i zakazano jego wykorzystywania. Jak wskazał Prezes UOKiK, działanie przedsiębiorcy stosującego tego rodzaju postanowienie umowne w sposób rażący narusza interesy konsumenta, którego zamówienie zostało dostarczone po upływie terminu wynikającego z umowy albo nie zostało dostarczone, z uwagi na to, że sprzedawca na podstawie powyższego postanowienia wyłączył swoją odpowiedzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania lub niewykonanie zobowiązania. W tej sytuacji konsument nie otrzyma zamówionego towaru albo realizacja jego zamówienia zostanie opóźniona i mimo tego nie będzie mógł on uzyskać od przedsiębiorcy żadnego odszkodowania za niewłaściwe wykonanie umowy lub brak jej wykonania. W konsekwencji, gdyby wobec konsumenta zastosowanie miały ogólne przepisy prawa, byłby on w lepszej sytuacji, niż gdyby zastosowano wobec niego kwestionowane postanowienie wzorca.

• „Różnice między rzeczywistym wyglądem produktu, a jego zdjęciem na stronie internetowej (…)[24] nie mogą być podstawą reklamacji i zwrotu zakupionego towaru”

Postanowienie to pochodzi z tej samej decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 30 grudnia 2019 roku, numer: RKT - 13/2019[25]. Wyłącza ono odpowiedzialność przedsiębiorcy za różnice pomiędzy zdjęciami oferowanych produktów a ich rzeczywistym wyglądem, przesądzając, że takie różnice nie uprawniają do składania reklamacji. Jak wskazał Prezes UOKiK, oceniane postanowienie było sprzeczne z dobrymi obyczajami, ponieważ kształtowało sytuację konsumenta w sposób mniej korzystny niż miało by to miejsce na podstawie ogólnych przepisów prawa. Dobry obyczaj, który został naruszony w tym wypadku, to wykorzystywanie przewagi kontraktowej przez przedsiębiorcę, który stworzył wzorzec umowy. Tymczasem zgodnie z regułami ogólnymi, konsument ma prawo dochodzenia od sprzedawcy roszczeń wynikających z różnic między rzeczywistym wyglądem produktu a jego zdjęciem na stronie internetowej sklepu. Z uwagi na to, uprawnienie to nie może zostać wyłączone ani ograniczone postanowieniami wzorca.

Podsumowanie

Jak widzimy, praca nad regulaminem sklepu internetowego wymaga uwzględnienia zarówno elementów niezbędnych, które powinny się w nim znaleźć, ale także refleksji nad tym, czego przedsiębiorca powinien unikać w jego treści.

W kolejnej publikacji dotyczącej e-commerce zajmiemy się klauzulami dotyczącymi jurysdykcji sądu i prawa właściwego w regulaminach sklepów internetowych.

Joanna Lubecka

adwokat, Kancelaria Lubecka.Law

Przeczytaj więcej takich artykułów w strefie wiedzy PARP

---

[1] Cytat pochodzi ze strony www: https://www.uokik.gov.pl/niedozwolone_klauzule.php

[2] K. Chałubińska-Jentkiewicz, J. Taczkowska-Olszewska, Świadczenie usług drogą elektroniczną. Komentarz, Warszawa 2019.

[3] Art. 385¹ § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r. poz. 1145), zwanej dalej: ,,KC.’’

[4] Art. 385¹ § 3 KC.

[5] Art. 385¹ § 4 KC.

[6] Tak: TSUE w wyroku z dnia 14 marca 2013 r., Aziz, C-415/11 oraz red. prof. ucz. UW dr hab. Konrad Osajda [w] Kodeks cywilny. Komentarz, 2020, wyd. 25.

[7] E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 9, Warszawa 2019.

[8] Tak: TSUE w wyroku z dnia 16 stycznia 2014 roku, Constructora Principado, C-226/12.

[9] W praktyce ustalenie co stanowi główne, a co uboczne świadczenie stron może sprawiać trudności. Tytułem przykładu, w nauce prawa podnosi się, że odsetki za opóźnienie zapłaty ceny nie dotyczą świadczenia głównego, lecz ubocznego, wskazując jednocześnie, że w przypadku klauzul waloryzacyjnych, których zastosowanie wpływa na wysokość świadczenia głównego, formułowanie podobnego wniosku nie wydaje się zasadne – tak: E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 9, Warszawa 2019.

[10] M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 2, Warszawa 2019.

[11] Art. 23b ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. z 2019 r. poz. 369), zwanej dalej: ,,ustawa OKiK’’.

[12] M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 2, Warszawa 2019.

[13] Art. 23d ustawy OKiK.

[14] Zgodnie z Art. 385¹ § 1 KC.

[15] Zgodnie z Art. 385¹ § 2 KC.

[16] Art. 23a ustawy UOKiK.

[17] Zgodnie z art. 106 ust. 1 punkt 3a ustawy UOKiK, Prezes Urzędu może nałożyć na przedsiębiorcę, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary, jeżeli przedsiębiorca ten, choćby nieumyślnie dopuścił się naruszenia zakazu określonego w art. 23a tejże ustawy.

[18] Otwarty katalog zawarty w art. 385³ KC.

[19]Zgodnie z informacją opublikowaną na stronie internetowej Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów: ,Do rejestru wpisywane były postanowienia umowne uznane za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK) przed 17.04.2016 r., czyli przed wejściem w życie  znowelizowanej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Obecnie, ze względu na zmianę modelu kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umowy z sądowej na administracyjno-sądową realizowaną przez Prezesa UOKiK, do rejestru trafiają klauzule tylko w tych sprawach, w których wniesiono pozwy do SOKiK przed 17.04.2016 r. W nowych sprawach rozstrzygnięcia dotyczące stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umowy wynikają z decyzji Prezesa UOKiK i publikowane są w bazie decyzji na stronie internetowej Urzędu. (https://www.uokik.gov.pl/rejestr_klauzul_niedozwolonych2.php)

[20] Oznaczenie przedsiębiorcy, którego dotyczyło postępowanie.

[21] wyrok Sądu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 27 lipca 2012 r., sygn. akt: XVII AmC 4880/11.

[22] Wyrok z dnia 26 października 2012 r., sygn. akt: XVII AmC 3998/12.

[23] Oznaczenie przedsiębiorcy, którego dotyczyło postępowanie.

[24] Oznaczenie przedsiębiorcy, którego dotyczyło postępowanie.

[25] Decyzja wymienia także inne klauzule, które zostały uznane za niedozwolone w ramach tego postępowania.