Komisja Europejska dobrze rozpoznała i przewidziała korzyści płynące z rozwoju technologicznego, dzięki czemu została wdrożona strategia jednolitego rynku cyfrowego, której celem jest zniesienie barier na rynku cyfrowym, co w efekcie ma przynieść wymierne korzyści gospodarcze i społeczne. Przeprowadzone badania wskazują, że aż dwie trzecie Europejczyków uważa, że najnowsze technologie cyfrowe wywierają pozytywny wpływ na społeczeństwo, gospodarkę oraz ich własne życie. Większość respondentów jest zdania, że Unia Europejska, władze państw członkowskich oraz przedsiębiorstwa muszą podjąć działania dotyczące kwestii związanych z cyfryzacją¹. Regulacje prawne w zakresie podpisu elektronicznego, które zostały zunifikowane na poziomie Unii Europejskiej, są jednym z elementów scalania rynków cyfrowych poszczególnych państw członkowskich w jednolity rynek cyfrowy. Dzięki podpisowi elektronicznemu obrót gospodarczy został znacznie ułatwiony i usprawniony, a przede wszystkim odformalizowany.

Podpis elektroniczny w obrocie gospodarczym

„Technologie cyfrowe oraz komunikacja cyfrowa dotykają każdego aspektu życia. Musimy pracować na rzecz Europy, która wzmacnia pozycję swoich obywateli i pobudza gospodarkę. Obecnie zarówno gospodarka, jak i obywatele funkcjonują w środowisku cyfrowym” ‒ to słowa Przewodniczącego Komisji Europejskiej Jean-Claude’a Junckera zawarte w orędziu o stanie Unii Europejskiej z dnia 14 września 2016 r. W dzisiejszych czasach większe zdziwienie budzi okoliczność, że jakaś usługa nie jest oferowana online, niż jeszcze kilka lat temu możliwość zamówienia i wykonania jej w taki sposób. W obrocie gospodarczym transakcje zawierane przez Internet to powszechność; kontrahenci oddaleni od siebie o tysiące kilometrów mogą rozwijać swoją działalność na rynki, które jeszcze 50 lat temu były bardzo trudno dostępne lub wręcz nieosiągalne. W obrocie gospodarczym istotne są szybkość i łatwość obrotu, zatem elektroniczne dokumenty i komunikacja elektroniczna to wielkie korzyści dla przedsiębiorstw. Jednakże z drugiej strony pewność i zaufanie w sieci mogą być trudne do uzyskania, co stanowi hamulec dla wielu firm, które obawiają się zawierania umów z „wirtualnymi” kontrahentami. Wiele osób wciąż tkwi w przeświadczeniu, że tylko umowy pisemne, sporządzone „na papierze” w obecności drugiej strony mają określone skutki prawne, a oświadczenia składane przez Internet są niewiążące i łatwo je podważyć. Takie argumenty nie mają już jednak racji bytu, ponieważ dzięki podpisowi elektronicznemu właściwie cały obrót gospodarczy może odbywać się w formie elektronicznej, bez jakichkolwiek negatywnych konsekwencji w sferze prawnej zawieranych umów i składanych oświadczeń. Zawieranie umów na odległość pomiędzy przedsiębiorcami nigdy jeszcze nie było tak łatwe i bezpieczne; dzięki podpisowi elektronicznemu przedsiębiorcy uzyskali naprawdę solidne i rzetelne narzędzie do rozwoju swojej działalności oraz zabezpieczenia interesów.

Przepisy regulujące podpis elektroniczny

Zagadnienie podpisu elektronicznego nie jest niczym nowym w prawodawstwie unijnym. Po raz pierwszy został on unormowany już w 1999 r. w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 1999/93/WE z dnia 13 grudnia 1999 r. w sprawie wspólnotowych ram w zakresie podpisów elektronicznych². Dyrektywa stanowiła zwieńczenie wieloletnich prac nad dostosowaniem europejskiego prawa wspólnotowego do współcześnie rozwijających się technologii informatycznych. Ogólnym celem tego aktu prawnego była harmonizacja przepisów związanych z podpisami elektronicznymi w państwach członkowskich Unii Europejskiej, a także przyczynienie się do akceptacji technologii niebędących jeszcze wtedy w powszechnym użyciu. Z biegiem czasu i rozwoju cyfryzacji ówcześnie obowiązująca dyrektywa powoli stawała się niewystarczająca, a jej uregulowania ukazywały coraz więcej luk prawnych. W związku z tym państwa członkowskie zaczęły rozważać potrzebę ponownego, kompleksowego uregulowania kwestii związanych z identyfikacją elektroniczną, co miało przyczynić się do rozwoju elektronicznego obrotu gospodarczego oraz ułatwić cyfryzację administracji państwowej.

Zadaniem Komisji Europejskiej było utworzenie jednolitego rynku cyfrowego do 2015 r. w celu osiągnięcia szybkiego postępu w kluczowych obszarach gospodarki cyfrowej oraz propagowania w pełni zintegrowanego jednolitego rynku cyfrowego poprzez ułatwianie transgranicznego korzystania z usług online, ze szczególnym uwzględnieniem ułatwiania bezpiecznej elektronicznej identyfikacji i uwierzytelniania. W szczególności Komisja miała dążyć do wsparcia rozwoju jednolitego rynku cyfrowego poprzez tworzenie odpowiednich warunków sprzyjających wzajemnemu transgranicznemu uznawaniu głównych aktywatorów, takich jak elektroniczna identyfikacja, dokumenty elektroniczne, podpisy elektroniczne i usługi doręczeń elektronicznych, oraz odpowiednich warunków sprzyjających interoperacyjności usług administracji elektronicznej w całej Unii Europejskiej.

W wyniku podjętych prac powstało obecnie obowiązujące rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 910/2014 z dnia 23 lipca 2014 r. w sprawie identyfikacji elektronicznej i usług zaufania w odniesieniu do transakcji elektronicznych na rynku wewnętrznym oraz uchylające dyrektywę 1999/93/WE³, tzw. rozporządzenie eIDAS. Doprowadziło ono do ujednolicenia instytucji podpisu elektronicznego i jego skutków prawnych w obrębie całej Unii Europejskiej. W polskim porządku prawnym wskazane rozporządzenie zostało implementowane poprzez ustawę z dnia 5 września 2016 r. o usługach zaufania oraz identyfikacji elektronicznej⁴. Celem rozporządzenia eIDAS jest zwiększenie zaufania do transakcji elektronicznych na rynku wewnętrznym poprzez zapewnienie wspólnej podstawy bezpiecznej interakcji elektronicznej między obywatelami, przedsiębiorstwami i organami publicznymi, co pozwoli podnieść efektywność publicznych i prywatnych usług online, e-biznesu i e-handlu w Unii.

Rodzaje podpisów elektronicznych

Unijne rozporządzenie eIDAS rozróżnia trzy rodzaje podpisu elektronicznego, które obecnie obowiązują w polskim porządku prawnym:

1)[nbsp]podpis elektroniczny – oznacza dane w postaci elektronicznej, które są dołączone lub logicznie powiązane z innymi danymi w postaci elektronicznej i użyte przez podpisującego jako podpis;

2)[nbsp]zaawansowany podpis elektroniczny – podpis elektroniczny, który jednocześnie spełnia następujące wymogi:

• jest unikalnie przyporządkowany podpisującemu,
• umożliwia ustalenie tożsamości podpisującego,
• jest składany przy użyciu danych służących do składania podpisu elektronicznego, których podpisujący może, z dużą dozą pewności, użyć pod wyłączną swoją kontrolą,
• jest powiązany z danymi podpisanymi w taki sposób, że każda późniejsza zmiana danych jest rozpoznawalna;

3)[nbsp]kwalifikowany podpis elektroniczny – oznacza zaawansowany podpis elektroniczny, który jest składany za pomocą kwalifikowanego urządzenia do składania podpisu elektronicznego i który opiera się na kwalifikowanym certyfikacie podpisu elektronicznego.

Zwykły podpis elektroniczny może stanowić nawet podpisanie imieniem i nazwiskiem treści e-maila lub podpisanie treści dokumentu elektronicznego swoim imieniem i nazwiskiem, co często zwyczajowo się robi, nie mając nawet świadomości konsekwencji prawnych takiej czynności. Podpisowi elektronicznemu nie można odmówić skutku prawnego ani dopuszczalności jako dowodu w postępowaniu sądowym wyłącznie z tego powodu, że podpis ten ma postać elektroniczną lub że nie spełnia wymogów dla kwalifikowanych podpisów elektronicznych. W związku z tym można dochodzić realizacji umów zawartych nawet w drodze korespondencji mailowej, gdyż e-mail podpisany przez jego nadawcę stanowi oświadczenie woli o treści wyrażonej w wiadomości.

Zaawansowany podpis elektroniczny jest podpisem o poziomie bezpieczeństwa wystarczającym w relacjach usługobiorca – usługodawca. Wymagania odnoszące się do tego podpisu z jednej strony pozwalają na jednoznaczną identyfikację osoby opatrującej podpisem przesyłany dokument, z drugiej ‒ nie są kłopotliwe w praktycznym stosowaniu ani po stronie podpisującego, ani po stronie weryfikującego. Najczęściej dostawcą usługi certyfikacji jest z zasady usługodawca, czyli podmiot określający (akceptujący) taki poziom bezpieczeństwa jako wystarczający lub zaufana strona trzecia. Przykładami podpisów zaawansowanych mogą być podpisy tworzone z wykorzystaniem certyfikatów wystawianych przez regionalne lub krajowe centra certyfikacji (np. Śląskie Centrum Społeczeństwa Informacyjnego, Centrum Projektów Informatycznych MAiC). Do składania zaawansowanego podpisu elektronicznego może być używany certyfikat przechowywany na kartach kryptograficznych lub system jednorazowych kodów przesyłanych przez system na numer telefonu komórkowego właściciela podpisu. W tym drugim przypadku dane osoby składającej podpis potwierdzane są certyfikatem systemowym. W przypadku ePUAP jest to certyfikat wystawiony przez kwalifikowane centrum certyfikacji⁵.

Kwalifikowane podpisy elektroniczne są zrównane z podpisem własnoręcznym. To oznacza, że w przypadkach, w których ustawa wymaga sporządzenia umowy w formie pisemnej pod rygorem nieważności, jeżeli strony chcą zawrzeć umowę drogą elektroniczną, ich podpisy powinny być kwalifikowane. Takim przypadkiem jest np. umowa leasingu. Również strony umowy mogą zastosować rygor nieważności dla innych umów niż te wskazane przez ustawę. Kwalifikowane podpisy elektroniczne mogą być składane przy użyciu odpowiedniego urządzenia, chociaż obecnie uznaje się, że już samo dedykowane oprogramowanie jest równoważne kwalifikowanemu urządzeniu. Dodatkowo podpis powinien być opatrzony kwalifikowanym certyfikatem.

Podpis elektroniczny jako dowód w procesie

Niedyskryminacja podpisów elektronicznych stanowi fundament regulacji prawnych związanych z szeroko rozumianą komunikacją elektroniczną we współczesnym obrocie gospodarczym, a jej rola jest niezwykle istotna dla usprawnienia i odformalizowania obrotu prawnego. Poprzez zasadę niedyskryminacji, ściśle powiązaną z zasadą neutralności technologicznej oraz definicjami podpisu elektronicznego i zaawansowanego podpisu elektronicznego, ustawodawca ustanowił jasną i przejrzystą regułę w obszarze prawa unijnego i prawa państw członkowskich, zgodnie z którą każdy podpis elektroniczny spełniający przesłanki wyrażone w definicjach rozporządzenia eIDAS jest prawnie skutecznym podpisem w obszarze całego systemu prawnego i powinien być dopuszczony jako dowód w postępowaniu sądowym⁶.

Przywołane zasady zostały wcielone w życie przy nowelizacji Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego⁷. Zmiany, które obowiązują od dnia 8 września 2017 r., wprowadziły do Kodeksu cywilnego przepis art. 77², który reguluje instytucję formy dokumentowej. Zgodnie z tym przepisem do zachowania dokumentowej formy czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie. Dzięki zmianie stało się możliwe ustalenie tożsamości osoby składającej oświadczenie woli przez zapoznanie się z numerem telefonu, z którego nadano wiadomość tekstową (tzw. SMS), adresem nadawcy poczty elektronicznej, danymi konta na portalu społecznościowym czy komunikatora elektronicznego. Co więcej, ustalenie tożsamości jest możliwe również poprzez zapoznanie się z zapisem dźwięku i obrazu (ten może odzwierciedlać wizerunek osoby składającej oświadczenie woli, która nie podała danych identyfikujących) czy z samym zapisem dźwięku, gdy możliwe jest ustalenie osoby wypowiadającej się, i to nie tylko dlatego, że wypowiedziała dane identyfikujące (nie musi to być imię i nazwisko, wystarczy wskazanie roli społecznej czy zawodowej, byle w kontekście okoliczności dało się ustalić tę osobę)⁸. Natomiast w Kodeksie postępowania cywilnego zmieniono treść przepisu art. 245, który obecnie wprost stanowi, że dokument prywatny sporządzony w formie pisemnej albo elektronicznej stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. W efekcie tych zmian wydruki z elektronicznej korespondencji są skutecznie uznawane przez sądy jako środek dowodowy, na podstawie którego dopuszczalne jest czynienie ustaleń faktycznych⁹.

Znaczenie podpisu elektronicznego dla rynku cyfrowego

Komisja Europejska słusznie zauważa, że społeczeństwa i przedsiębiorstwa Unii Europejskiej z samej swojej istoty pod wieloma względami dysponują potencjałem do odniesienia korzyści z jednolitego rynku cyfrowego. Jednym z aspektów owego potencjału jest silna baza produkcyjna oraz szybko rosnący ekosystem start-upów, które w połączeniu z niedawno objętymi cyfryzacją procesami przemysłowymi oraz wykwalifikowaną siłą roboczą mogą w przewidywalnej przyszłości stymulować wzrost. Aby w pełni wyzwolić potencjał gospodarki opartej na danych, Unia Europejska musi także wykorzystać powyższe zasoby do jak największej cyfryzacji europejskich sektorów usług, w szczególności ochrony zdrowia i opieki, energii, transportu oraz finansów. Strategia jednolitego rynku cyfrowego oznacza otwarty rynek, na którym przedsiębiorstwom i obywatelom łatwo jest działać w dowolnym miejscu Europy równie skutecznie jak na rynku lokalnym dzięki poprawie dostępu oraz sprawiedliwym warunkom¹⁰.

Podpis elektroniczny to przede wszystkim ułatwienie dla przedsiębiorców. Dzięki niemu mogą oni łatwiej niż dotychczas zawierać umowy handlowe oraz inne, bez konieczności czasochłonnej wymiany dokumentów, gdyż podpis elektroniczny ma takie same skutki prawne we wszystkich państwach Unii. Zbędne są zatem spotkania w celu zawarcia umowy, ponieważ aktualnie jest to możliwe poprzez przesłanie sobie wzajemnie stosownych plików tekstowych opatrzonych podpisami elektronicznymi. Ma to ogromne znaczenie zwłaszcza przy transakcjach międzynarodowych, gdyż pozwala zarówno na rezygnację z kosztownych podróży biznesowych, jak i na zaoszczędzenie czasu potrzebnego do przesłania stosownych dokumentów. Co więcej, w sytuacjach, w których osoby uprawnione do reprezentacji danej strony kontraktu są niedostępne w tym samym miejscu i czasie – co jest konieczne do skutecznego złożenia oświadczenia woli przy składaniu oświadczenia w formie tradycyjnej – mogą złożyć takie oświadczenie w formie elektronicznej, będąc w zupełnie różnych miejscach na świecie. Ma to ogromne znaczenie chociażby dla wspomnianych wcześniej start-upów, które nierzadko są tworzone przez osoby lub grupy osób z różnych państw, współpracujących na odległość. Ponadto tego rodzaju oświadczenia w formie elektronicznej mogą być składane przy użyciu technologii chmury, w której będą przechowywane dokumenty. Oznacza to, że mogą być one najpierw wspólnie opracowywane przez kontrahentów w czasie rzeczywistym, a następnie podpisane przy użyciu technologii chmury, dzięki czemu zawarte w nich postanowienia od razu wywołają zamierzone skutki prawne.

Podpis elektroniczny jest coraz szerzej wykorzystywany w sferze administracji państwowej. Obecnie można obserwować silny trend ku cyfryzacji administracji i umożliwianie załatwiania spraw za pośrednictwem Internetu. Przykładowo Ministerstwo Cyfryzacji opracowało i wdrożyło Profil Zaufany (eGO). Jest to bezpłatna metoda potwierdzania tożsamości obywatela w systemach elektronicznej administracji. Profil zaufany działa jak odręczny podpis, można dzięki niemu przesyłać przez Internet dokumenty i wnioski do urzędów, np. wnieść podanie, odwołanie czy skargę. Poprzez Internet można obecnie korzystać aż z 581 usług administracji. Wśród nich znajdują się chociażby:

• usługi kierowane do rolników i producentów rolnych (eKRUS lub eWnioski do ARiMR),
• możliwość składania deklaracji podatkowych,
• możliwość założenia, zawieszenia, wznowienia działalności gospodarczej,
• możliwość uzyskania zezwolenia na obrót alkoholem itd.

Znaczenie podpisu elektronicznego

Analiza omówionych powyżej regulacji i przykładów zastosowań pozwala stwierdzić, że możliwość składania elektronicznego podpisu, który wywołuje skutki prawne określone rozporządzeniem eIDAS, stanowi jeden z filarów jednolitego rynku cyfrowego. Obrót elektroniczny, żeby mógł być stosowany powszechnie, musi być bezpieczny zarówno pod względem technicznym, jak i prawnym. Uczestnicy obrotu powinni mieć pewność i gwarancje zawarte w przepisach, że czynności dokonywane za pośrednictwem Internetu będą skuteczne tak samo jak te dokonywane w świecie rzeczywistym. Jednolity rynek cyfrowy, który jest jedną ze strategii przyjętych przez Komisję Europejską, coraz skuteczniej zmienia otoczenie prawne dla postępującej cyfryzacji życia prywatnego i publicznego. Dzięki wprowadzonym zmianom już teraz możemy korzystać z bardzo efektywnych i potrzebnych rozwiązań, takich jak podpis elektroniczny i dokumenty elektroniczne.

[nbsp]

Paweł Terpiłowski

prawnik, autor bloga www.Sprawnie.com

[nbsp]