Przedsiębiorca w obliczu nowej Dyrektywy UE o restrukturyzacji i upadłości. Czyli o dyrektywie drugiej szansy

Od dłuższego czasu można zaobserwować działania wielu instytucji Unii Europejskiej, które zmierzają do uzdrowienia i skorygowania funkcjonowania systemu postępowań restrukturyzacyjnych w państwach członkowskich. Dla prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, a także mając na uwadze ograniczenia przypadków upadłości jest zatem niezbędne zharmonizowanie przepisów w dziedzinie restrukturyzacji, niewypłacalności, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności.

Wprowadzenie państw członkowskich na wyższy poziom harmonizacji przepisów regulujących  powyższe  dziedziny ma doprowadzić do lepszego funkcjonowania w Unii Europejskiej rynków kapitałowych oraz poprawić odporność europejskich gospodarek na zagrożenia, co w konsekwencji ma minimalizować ryzyka związane ze zmniejszaniem się liczaby miejsc pracy, a nawet może w przyszłości stworzyć podwaliny dla nowych projektów.

Efektem wspomnianych wcześniej działań jest przyjęta niedawno dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postanowień dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywa o restrukturyzacji i upadłości) (dalej; „Dyrektywa”). Jest ona ukierunkowana na przedsiębiorstwa i przedsiębiorców. Jej podstawowym celem jest umożliwianie przedsiębiorcom znajdującym się w trudnej sytuacji kontynuowanie prowadzonej działalności. Ma także wzmocnić występujące już od jakiegoś czasu w UE podejście pomocowe oparte na tzw. zasadzie drugiej szansy.

Najważniejsze mechanizmy Dyrektywy

Dyrektywa wprowadza wiele ciekawych i względnie nowych lub już wcześniej znanych, ale zreformowanych rozwiązań, których zadaniem jest ochrona oraz polepszenie sytuacji przedsiębiorcy w obliczu ryzyka braku płynności finansowej.

Narzędzia wczesnego ostrzegania (early warning tools)

Pierwszym z tych rozwiązań są z pewnością narzędzia wczesnego ostrzegania (ang. early warning tools)[a]. Pozwalają one wykryć okoliczności, które mogłyby prowadzić do pojawienia się prawdopodobieństwa niewypłacalności i które sygnalizują dłużnikowi konieczność podjęcia niezwłocznych działań naprawczych. Należy w tym miejscu wspomnieć m.in. mechanizmy alarmowe w przypadku niedokonania określonych rodzajów płatności przez dłużnika. Mechanizmy alarmowe mogłyby być uruchamiane np. przez organ podatkowy lub stosowany krajowy organ zajmujący się ubezpieczeniami społecznymi (np. ZUS), który od dłuższego czasu nie rejestrowałby obowiązkowych wpłat.

Innym narzędziem wczesnego ostrzegania są z pewnością usługi doradcze świadczone przez organizacje  publiczne bądź prywatne, czy nawet informacje przesyłane od osób trzecich, takich jak księgowi – co może budzi pewne obawy tejże branży z uwagi na spoczywające na nich inne obowiązki, ale także otwierać nowe możliwości związane z prowadzoną działalnością – którzy mają dogłębną wiedzę o konkretnym przedsiębiorstwie, jak i o majątku jakim dysponuje dłużnik. Niemniej jednak Dyrektywa pozostawia w tym temacie pewną swobodę państwom członkowskim UE. Nie narzuca dokładnych mechanizmów, jedynie kreuje wymóg ich zapewnienia. Zgodnie z duchem Dyrektywy zasadnym wydaję się też stworzenie portali, bądź stron internetowych zawierających informacje nie tylko o aktualnie istniejących narzędziach wczesnego ostrzegania, ale również o postępowaniach i środkach dotyczących restrukturyzacji, aby w jak najprostszy i najtańszy sposób umożliwić dostęp do nich jak największej liczbie podmiotów.

Restrukturyzacja zapobiegawcza

Dyrektywa wprowadza pojęcie ram restrukturyzacji zapobiegawczej. Powinny one przede wszystkim umożliwić dłużnikom przejście w sposób skuteczny przez proces restrukturyzacji na wczesnym jej etapie, dzięki czemu ograniczy się niewypłacalności i niepotrzebną likwidację rentownych przedsiębiorstw. Zgodnie z art. 4 Dyrektywy w przypadku, gdy zachodzi prawdopodobieństwo niewypłacalności, państwa członkowskie mają obowiązek zapewnić dłużnikom dostęp do ram restrukturyzacji zapobiegawczej, które pozwalają im przeprowadzić restrukturyzację, z myślą o zapobieżeniu niewypłacalności oraz zapewnieniu ich rentowności – bez uszczerbku dla innych rozwiązań pozwalających uniknąć niewypłacalności – a tym samym ochronie miejsc pracy i utrzymaniu prowadzonej przez siebie działalności[b]. To rozwiązanie jest przeznaczone przede wszystkim dla tych przedsiębiorców, którzy mimo trudnej sytuacji finansowej, po uzyskaniu odpowiedniej pomocy, uzyskają szansę dalszego prowadzenia działalności.

Dyrektywa przewiduję również takie sytuacje, w których dłużnicy zostają ograniczeni bądź nawet wykluczeni z możliwości skorzystania z ram restrukturyzacji zapobiegawczej. Może to dotyczyć między innymi przedsiębiorców-dłużników, którzy zostali skazani na mocy prawa krajowego za poważne naruszenia obowiązków w zakresie rachunkowości lub księgowości. Wykluczenie może nastąpić również w sytuacji negatywnego wyniku testu rentowności, który stwierdzi brak możliwości pozytywnego przebiegu postępowania restrukturyzacyjnego. Co do zasady zgodnie z Dyrektywą ramy restrukturyzacji zapobiegawczej mają być dostępne jedynie na wniosek dłużników. To jest jedynie założenie, ponieważ Dyrektywa dopuszcza możliwość, aby państwa członkowskie UE w ramach własnego prawa krajowego zezwoliły na dostęp do nich innym zainteresowanym podmiotom np. na wniosek wierzycieli lub przedstawicieli pracowników, ale pod warunkiem uzyskania zgody dłużnika. Ten ostatni element stanowi dobry warunek zabezpieczający tenże mechanizm.

Kontrola nad majątkiem i bieżącą działalnością

Kolejnym założeniem wynikającym wprost z Dyrektywy jest pozostawienie w rękach dłużnika korzystającego z postępowań dotyczących restrukturyzacji zapobiegawczej kontroli nad majątkiem i nad bieżącą działalnością przedsiębiorstwa. Oczywiście ta kontrola może mieć charakter całkowity lub częściowy – będzie to docelowo zależeć od konkretnego przypadku i sytuacji ekonomicznej dłużnika-przedsiębiorcy. W sytuacji zaistnienia problemów lub nieporadności przedsiębiorcy, właściwy organ sądowy lub administracyjny może powziąć decyzję o powołaniu nadzorcy restrukturyzacyjnego. Jego zadaniem jest pomoc dłużnikowi przede wszystkim w negocjowaniu i sporządzaniu planu restrukturyzacji.

Wstrzymanie indywidualnych czynności egzekucyjnych

Aby pomóc dłużnikowi przeprowadzać negocjacje dotyczące planu restrukturyzacji w ramach restrukturyzacji zapobiegawczej, Dyrektywa przewiduje możliwość wstrzymania indywidualnych czynności egzekucyjnych wobec dłużnika. Jest to bardzo ważna instytucja z punktu widzenia przedsiębiorcy-dłużnika; może być ogólna, czyli obejmująca wszystkich potencjalnych wierzycieli lub ograniczona do jednego wierzyciela lub większej liczby pojedynczych wierzycieli lub jakieś określonej rodzajowo kategorii wierzycieli.

W artykule 6 pkt 4 Dyrektywy, zostały określone okoliczności, które mogą prowadzić do wyłączenia niektórych roszczeń lub ich kategorii z zakresu obejmującego wstrzymanie indywidualnych czynności egzekucyjnych. Takie wyłączenie może nastąpić m.in. wtedy, kiedy jest ono w sposób należyty uzasadnione lub gdyby wstrzymanie egzekucji doprowadziłoby do pokrzywdzenia wierzycieli. Co do zasady okres, na jaki można byłoby wstrzymywać egzekucję, to 4 miesiące, ale w wyjątkowych okolicznościach może zostać przedłużony do 12 miesięcy. Dyrektywa po raz kolejny pozostawia swobodę państwom członkowskim UE na sprecyzowanie regulacji. Przedłużenie wstrzymania egzekucji przeciwko dłużnikowi-przedsiębiorcy może nastąpić np. w sytuacji, gdy w negocjacjach dotyczących planu restrukturyzacji poczyniono stosowne postępy lub gdy ich wstrzymanie nie doprowadzi do sytuacji, w której interes któregokolwiek z uczestników zostanie naruszony. Organy sądowe lub administracyjne mogą uchylić wstrzymanie indywidualnych czynności egzekucyjnych w momencie, gdy dalsze wstrzymanie nie spełnia już istoty pierwotnego celu lub gdy będzie to podstawą wniosku dłużnika lub nadzorcy restrukturyzacyjnego.

Zawieszenie obowiązku wszczęcia postępowania

Wstrzymanie indywidualnych czynności egzekucyjnych wobec dłużnika-przedsiębiorcy niesie za sobą szeroko pojęte skutki. Jednym z nich jest możliwość zawieszenia obowiązku wszczęcia wobec przedsiębiorcy postępowania upadłościowego, które mogłoby się zakończyć jego likwidacją. Także w tym przypadku państwa członkowskie, w ramach własnych praw krajowych, mają możliwość samodzielnego doprecyzowania regulacji wyrażonych w Dyrektywie. Wprowadza ona bowiem zapis, iż państwa członkowskie mogą odstąpić od zastosowania instytucji zawieszenia obowiązku wszczęcia postępowania upadłościowego w stosunku do dłużnika, gdy nie jest on w stanie spłacać swoich długów w terminie ich wymagalności. Nie budzi wątpliwości, iż ten zapis jest bardzo dalekim przyzwoleniem złożonym na ręce państw członkowskich.

Zakaz rozwiązywania umów

Dyrektywa wprowadza zakaz rozwiązywania umów z dłużnikiem przez wierzycieli. W tej sytuacji chodzi o wierzycieli, którym organ sądowy lub administracyjny w drodze decyzji wstrzymał możliwość przeprowadzenia indywidualnych czynności egzekucyjnych w stosunku do dłużnika-przedsiębiorcy. Warto zaznaczyć, iż często w umowach występują przewidziane w tzw. klauzulach ipso facto, czyli prawo do rozwiązywania umowy na podstawie samego faktu niewypłacalności dłużnika i, co należy podkreślić, nawet wtedy, kiedy w sposób należyty wywiązywał się ze swoich obowiązków. Można pokusić się o stwierdzenie, iż powoływanie się na takie klauzule ipso facto przez wierzycieli, w sytuacji kiedy dłużnik jest dopiero na początku  rozmów negocjacyjnych mających na celu ukształtowanie jak najkorzystniejszego dla niego planu restrukturyzacyjnego, ma tak samo wielce wysoce niekorzystny wpływ na samo przedsiębiorstwo, jak i na działania dłużnika ukierunkowane na jego ratowanie. Abstrahując od powyższego, Dyrektywa wprost zaznacza, iż wierzyciele nie mają prawa odmawiać wykonywania umów wzajemnych, przyśpieszać ich realizacji lub w jakikolwiek inny sposób próbować ich zmieniać doprowadzając jednocześnie tymi działaniami do wystąpienia realnych szkód u dłużnika, jedynie z powodu wystąpienia przez dłużnika z wnioskiem o wszczęcie postępowania dotyczącego restrukturyzacji zapobiegawczej lub wstrzymania indywidualnych czynności egzekucyjnych.

Zasada drugiej szansy

Następnymi kluczowymi elementami, które zostały przewidziane w przedmiotowej Dyrektywie, to kwestie umorzenia długów i okresu związanego z zakazem prowadzenia działalności. Słusznym wydaję się operować tymi pojęciami blisko siebie, ze względu na występujące w Dyrektywie regulacje, które w oczywisty sposób wprowadzają między nimi pewien stopień zależności, a przynajmniej tej terminowej. Dyrektywa wprowadza swoisty „ratunek” dla nadmiernie zadłużonych przedsiębiorców, który polega na możliwości całkowitego umorzenia długów przy jednoczesnym ograniczeniu stosowania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, co stanowi fundament tzw. drugiej szansy.

Co do zasady, okres, po którego upływie niewypłacalni przedsiębiorcy mogą uzyskać całkowite umorzenie swoich długów, nie może być dłuższy niż trzy lata, począwszy najpóźniej od dnia:

1. w przypadku postępowania obejmującego plan spłaty wierzycieli – decyzji organu sądowego lub administracyjnego zatwierdzającej plan lub od rozpoczęcia realizacji planu; albo
2. w przypadku każdego innego postępowania – decyzji organu sądowego lub administracyjnego w sprawie wszczęcia postępowania, lub ustanowienia masy upadłościowej przedsiębiorcy[c].

Co jednak istotne, dodatkowo państwa członkowskie w ramach własnej suwerennej woli ustawodawczej mogą wprowadzać dodatkowe obowiązki lub zastrzeżenia, polegające m.in. na zleceniu organowi sądowemu lub administracyjnemu prowadzenia postępowań weryfikacyjnych mających na celu sprawdzenie przedsiębiorcy-dłużnika, czy w sposób realny wypełnił ciążące na nim obowiązki. W przypadku rażącego naruszenia obowiązków dłużnika wynikających z planu spłaty wierzyciela lub naruszenia jakiekolwiek innego obowiązku lub stwierdzenia, iż przedsiębiorca swoim wnioskiem o umorzenie długów nadużył prawa, państwa członkowskie mogą takiemu niesumiennemu przedsiębiorcy dostęp do procedury umorzenia długów odpowiednio ograniczyć lub wyłączyć.

Jak już było wspomniane, z instytucją umorzenia długów powiązana jest kwestia dotycząca okresu zakazu prowadzenia działalności. Wszelkie zakazy podejmowania lub kontynuowania działalności handlowej, gospodarczej, rzemieślniczej lub zawodowej, które wynikają jedynie z faktu, iż przedsiębiorca jest niewypłacalny, przestają być skuteczne najpóźniej z końcem okresu wymaganego dla uzyskania umorzenia długów[d]. Jest to kolejny ukłon w stronę przedsiębiorców, aby dać im realną szanse na odbudowanie przedsiębiorstwa, które przechodzi chwilowy kryzys i umożliwić powrót na konkretny rynek gospodarczy w krótkim czasie.

Podsumowanie

Podsumowując, opisana w niniejszym artykule Dyrektywa wprowadza wiele gruntownych i kluczowych zmian sprzyjających przedsiębiorcom i umożliwiającym im w sposób sprawny przejście przez proces restrukturyzacyjny.

Czas na wdrożenia przepisów czy założeń Dyrektywy do porządków krajowych wynosi dwa lata, z wyjątkiem art. 28 lit. a), b) i c) oraz art. 28 lit. d), na które Dyrektywa przewiduje odpowiednio okres pięciu i siedmiu lat.

Z pewnością wiele wyrażonych w niej rozwiązań spowoduję, iż duża część przedsiębiorców, którzy znajdują się w trudnej sytuacji finansowej, będzie mogła nadal kontynuować prowadzenie swojej działalności i uniknie grożącej jej upadłości. Co do samych rozwiązań znajdujących się w Dyrektywie, można stwierdzić z pełną odpowiedzialnością, iż mają charakter przełomowy.

Wątpliwości może budzić natomiast fakt, czy zostanie spełniona przesłanka harmonizacji przepisów dotyczących restrukturyzacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Należy w tym miejscu przypomnieć, iż sama Dyrektywa składa się jedynie z ogólnych ram opisujących poszczególne instytucje bądź postępowania zostawiając w wielu miejscach swobodę państwom członkowskim UE do samodzielnego jej doprecyzowania względem własnych krajowych porządków prawnych. Więcej na ten temat będzie można powiedzieć na podstawie wniosków z pierwszych przypadków jej stosowania, ale na dzisiaj z całą pewnością należy stwierdzić, że przedstawia fundamentalną zmianę myśli restrukturyzacyjnej, gdzie na pierwszym miejscu klasyfikuję się pozycja przedsiębiorcy-dłużnika.

Konrad Jagocha,

Junior Associate, aplikant adwokacki

dr Joanna Uchańska,

partner, radca prawny, Dział Life Science & Healthcare, Grupa Chałas i Wspólnicy

Artykuł pochodzi z Biuletynu Euro Info 6/2019

Przeczytaj więcej takich artykułów w strefie wiedzy PARP

[a] https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2019/06/06/giving-entrepreneurs-a-second-chance-new-rules-on-business-insolvency-adopted/

[b] Art. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postanowień dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywa o restrukturyzacji i upadłości).

[c] Art. 21, Ibidem

[d] Art. 22, Ibidem