Bardzo długie bezrobocie

Jedynie ktoś, kto był bez pracy wie, jak obciążający – na wielu poziomach – jest to stan. Utrata zatrudnienia może być istotnym bodźcem do rozwoju kompetencji w innym kierunku – po to, by znaleźć nowe zajęcie, nowe stanowisko. Co jednak wówczas, gdy żadnej pracy nie ma przez rok, dwa – trzy lata?

Długotrwale bezrobotnymi nazywa się osoby bezrobotne pozostające w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez ponad 12 miesięcy w ciągu ostatnich dwóch lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych w miejscu pracy. Dziś można takim osobom skutecznie pomagać dzięki unijnym funduszom i w pełni refundowanym kursom i szkoleniom.

Niewesołe statystyki

Eksperci są zgodni, że długotrwałe bezrobocie to bardzo poważny problem, zaś osoby będące długo bez pracy szczególnie trudno zachęcić do rozwoju – by jeszcze raz zawalczyły o zatrudnienie. Przedłużająca się nieobecność na rynku pracy wiąże się zwykle ze znaczącym obciążeniem psychicznym, spadkiem poczucia własnej wartości, z rosnącą frustracją. Może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia, rozwoju depresji, uzależnień, konfliktów w rodzinie, wykluczenia społecznego.Z danych GUS wynika, że liczba osób długotrwale poszukujących pracy wyniosła według stanu na koniec 1 kwartału 2023 r.  322 tys., co stanowiło 38% ogólnej liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Grupą szczególnie zagrożoną długotrwałym pozostawaniem bez pracy są kobiety - pod koniec marca 2023 r.  było prawie 41,1% zarejestrowanych w urzędach pracy kobiet i 34,5% mężczyzn. Statystyki pokazują, że im dłużej pozostają poza rynkiem pracy, tym trudniej będzie im na niego wrócić. Tymczasem osoby, które są kompetentnie rozwijane i umiejętnie wprowadzone na ten rynek pracy mogą być istotnym uzupełnieniem kadr, wartościowym i potrzebnym pracownikiem. Jest to ważne zwłaszcza dziś, w dobie niekorzystnych zmian demograficznych i problemów wielu organizacji ze znalezieniem pracowników. Także z tego powodu warto o takie osoby zawalczyć, poświęcić im uwagę – i fundusze na odpowiednio zaplanowany i przeprowadzony program rozwoju kompetencji.

Warto pamiętać, że w ramach nowej perspektywy 2021-2027 na rozwój kompetencji i kwalifikacji przeznaczone są bardzo duże środki. Administrowana przez PARP  Baza Usług Rozwojowych od ponad 8 lat łączy firmy szkoleniowe z osobami, które chcą zdobywać nowe kwalifikacje, korzystając z europejskiego dofinansowania. Znajdują się tu  usługi rozwojowe dla pracowników, pracodawców, a także dla osób dorosłych uczących się z własnej inicjatywy.  Za pośrednictwem regionalnych programów w wybranych województwach także osoby długotrwale bezrobotne mogą otrzymać nawet 100 proc.  dofinansowania na wybrane przez siebie usługi szkoleniowe i doradcze z Bazy Usług Rozwojowych.

Pomóc tym, którzy nie wierzą w pomoc

Dr Renata Wojciechowska ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie zwraca uwagę na fakt, że długotrwałe pozostawanie bez pracy zmienia osobę bezrobotną. Można to wyjaśnić analizując nie tylko aspekt wartościowania pracy, ale też szereg czynników, które kształtują człowieka w miejscu pracy. Wyjaśnia, że wartości bezpośrednio łączące się z pracą są głównie ekonomiczne, psychologiczne i społeczne. Każda z wymienionych wartości charakteryzuje inne zachowanie bezrobotnego. Traktowanie pracy wyłącznie zarobkowo wpływa na małą motywację do szukania odpowiedniego zatrudnienia, zaś im wyżej stoi ona w hierarchii danej osoby, tym silniej odczuwalny jest jej brak·. Dzięki temu bezrobotny pozostaje pod silną presją, aby podjąć pracę, co wpływa pozytywnie na skuteczność jej znalezienia. W ten sposób na ogół unika bezrobocia długoterminowego[1]. Płatne zatrudnienie oprócz tego, iż dostarcza środków finansowych posiada również szereg ukrytych funkcji takich jak społeczny prestiż, tożsamość i aktywność społeczną. Utrata pracy oznacza brak możliwości zaspakajania tych wszystkich potrzeb. Odczucie to zależy jednak nie tylko od wagi jaką przypisuje się tym funkcjom, ale też od tego czy były one dotąd realizowane, czy jednostka identyfikowała się z swoją rolą zawodową i jaką treść niosła ze sobą praca. Wartości jakie przypisuje się pracy przekładają się na to, czy stanowi ona intelektualne wyzwanie, czy wykorzystuje szereg umiejętności i zdolności, jakie stwarza warunki rozwoju, możliwości współdziałaniu z innymi i czy zapewnia godziwe i sprawiedliwe wynagrodzenie[2]. Ekspertka wskazuje, że kolejnym elementem, od którego zależy reakcja bezrobotnego na utratę pracy jest zaangażowanie się w określoną rolę zawodową. Osoba o typie osobowości, który charakteryzuje się bardzo silną identyfikacją z wykonywanym zawodem, w sytuacji pozostawania bez pracy odczuwa utratę poczucia tożsamości, bezpieczeństwa, kontroli nad bieżącymi wydarzeniem, co dodatkowo wpływa na nią demobilizująco. Z kolei osoby o nieco słabszej identyfikacji zawodowej zazwyczaj traktują pracę jako formę uczestnictwa w życiu społecznym. Dlatego też nagłe zetknięcie się z bezrobociem wywołuje u nich strach przed osamotnieniem i gniew skierowany na zewnątrz: najczęściej na pracodawcę lub szeroko rozumiane państwo, itp. Ostatecznie jednak dochodzą do głosu depresja, bezradność i bezsilność. Ostatnią grupę stanowią zaś osoby, które zatrudnienie traktują wyłącznie zarobkowo, nie identyfikując się z wykonywanym zajęciem. Utrata środków finansowych powoduje pogorszenie się sytuacji materialnej ich i rodziny, wywołuje strach przed nieznaną rzeczywistością. Często pojawiają się trudności ze znalezieniem zatrudnienia, wynikające z braku znajomości rynku pracy[3].
Dr Renata Wojciechowska podkreśla, że związek człowieka z rolą zawodową jest bardzo istotny, gdyż w znacznym stopniu decyduje o rodzaju reakcji na utratę pracy i sposobie radzenia sobie podczas jej poszukiwania.

Ekspertka potwierdza, że bardzo negatywnie na postawę osób bezrobotnych wpływa czas braku pracy. W pierwszych miesiącach bezrobotni wykazują dużą aktywność na rynku pracy. W miarę upływu czasu optymizm maleje, pojawia się za to niepokój, aż w końcu fatalizm i często przystosowanie się połączone z akceptacją nowej sytuacji. Adaptacja najczęściej pojawia się już po sześciu miesiącach bezskutecznych poszukiwań. Po dwunastu następuje już tylko pogłębienie i stabilizacja negatywnych konsekwencji, tj. depresja, rezygnacja, często myśli i czyny samobójcze[4]. Towarzyszy temu postępujący proces dezaktywacji, obniżenia aktywności życiowej, pogarszających się problemów psychicznych i fizycznych. W konsekwencji przedłużającego się okresu bez pracy, coraz większej liczby niepowodzeń w poszukiwaniu zatrudnienia, następuje osłabienie motywacji, zmniejszenie intensywności poszukiwań pracy, a zarazem zwiększa się poczucie bezcelowości. W końcu niepowodzenia osłabiają poczucie sprawstwa, co przyczynia się do pojawienia zjawiska wyuczonej bezradności, które osłabia szukanie, lub gotowość podjęcia zatrudnienia, aż w końcu prowadzi do akceptacji stanu bezrobocia. Efekt bezradności wiąże się z deficytem poznawczym i motywacyjnym. Dlatego osoby długotrwale bezrobotne przestają wierzyć w swoje możliwości (deficyt poznawczy) i nie inicjują nowych działań (deficyt motywacyjny[5]). Zachowania długotrwale bezrobotnych różnią się więc zasadniczo od bezrobotnych krótkotrwale. Można je określić jako: atrofię, czyli zanikanie aktywnych postaw dotyczących starania się o zatrudnienie. Bezskuteczne poszukiwania powodują zniechęcenie i brak wiary w możliwość zmiany owej trudnej sytuacji. Nie blokuje to zupełnie aktywności bezrobotnego, ale ją bardzo ogranicza i utrudnia szukanie pracy. Mimo to, bezrobotni są nadal zdolni do podjęcia trudu aktywizacji i nie godzą się na bezrobocie zawodowe[6]. Długotrwałe pozostawanie bez pracy stwarza też zagrożenie patologią społeczną, zmniejsza szansę znalezienia zatrudnienia, a tym samym powoduje degradację materialną i izolację społeczną jednostki[7]. Bezrobotni niezależnie od siebie mogą wówczas doświadczyć ubóstwa i wykluczenia społecznego.

Ekspertka nie ma wątpliwości, że bezrobocie długotrwałe można uznać za szczególnie niekorzystną sytuację na rynku pracy. Długie i bezskuteczne poszukiwanie pracy może powodować trwałą rezygnację oraz brak motywacji do działania. Rezultatem tego jest właśnie brak gotowości w podjęciu oferowanego zatrudnienia, akceptacja sytuacji bez pracy o niższym statusie materialnym. Jednak w jakim stopniu dojdzie do tego i jak duże jest prawdopodobieństwo osiągnięcia tego stanu zależy od wielu wymienionych już czynników.

Ratować kogo się da

Badania potwierdzają, że działania wspierające osoby długotrwale bezrobotne podwyższają szanse na powtórne zatrudnienie, polepszają też dobrostan psychiczny większości beneficjentów. Przywołujący te badania psycholog, prof. Uniwersytetu SWPS dr hab. Sylwiusz Retowski zauważa przy tym, że pewną barierę stanowić może wysoki poziom roszczeniowości beneficjentów oraz niski poziom ugodowości. U tego typu osób pomaganie jest mniej efektywne. Pytany o to, w jaki sposób można łagodzić skutki psychicznego obciążenia osób długotrwale bezrobotnych mówi, że jednym ze sprawdzonych pomysłów jest tworzenie grup wsparcia prowadzonych w ramach działalności urzędów pracy. - Ciekawą i popularną formę stanowiły tzw. kluby pracy - program interwencyjny skierowany głównie do osób bezrobotnych bądź zagrożonych bezrobociem - mówi. U aktywizowanych tam osób bezrobotnych obserwowany był istotny wzrost satysfakcji z życia. – Rosła samoocena oraz poczucie własnej skuteczności w poszukiwaniu pracy, przy czym szczególnie silne efekty występują u tych bezrobotnych, którzy charakteryzowali się niskim nasileniem tych przekonań na początku programu interwencyjnego – mówi ekspert. Prof. Retowski zauważa też, że osobę długotrwale bezrobotną namówić do kolejnego kursu, szkolenia; do podjęcia kolejnego wyzwania może inna osoba, która w przeszłości zmagała się z podobnym problemem.  -  Osobisty przykład byłej osoby bezrobotnej może na zasadzie modelowania stanowić bardzo silny bodziec motywujący do podjęcia działań przez osoby długotrwale bezrobotne – przekonuje.

Ekspert Uniwersytetu SWPS zwraca uwagę na fakt, że podmioty świadczące usługi rozwojowe, do których trafiają osoby długotrwale bezrobotne muszą mieć na uwadze odrębność, specyfikę tej grupy.  Mogą to być osoby o obniżonej samoocenie zawodowej. Ze względu na brak poczucia własnej skuteczności mogą charakteryzować się brakiem wytrwałości w osiąganiu celów. - Praca z takimi ludźmi wymagać może szczególnych umiejętności udzielania informacji zwrotnej oraz umiejętnego wspierania w sytuacjach porażki. Wydaje się, że w przypadku osób długotrwale bezrobotnych należy zdecydowanie brać pod uwagę dłuższe formy wspierania i rozwoju - przekonuje.  Także dr Renata Wojciechowska przyznaje, że programy pomocowe kierowane do osób długotrwale bezrobotnych powinny być szyte na miarę. - Przede wszystkim należy ocenić postawę osób bezrobotnych wobec pracy, aktywność i mobilność zawodową. Każda postawa wymaga innego działania i ze względu na zmiany jakie zachodzą w zachowaniu osób pozostających bez pracy należy szukać takich form aktywności, które będą efektywne na wielu obszarach: psychologicznym, społecznym, a dopiero później zawodowym - wskazuje.  Osoby długotrwale bezrobotne, poza nabyciem stosownych dla wykonywanego zajęcia kompetencji, muszą się też – w jakimś sensie – na nowo nauczyć pracować.  Prof. Sylwiusz Retowski jest zdania, że w tym przypadku występują podobne zależności jak i w innych dziedzinach życia. - Nie dziwi nas fakt, że jeżeli ktoś przez długi czasu nie uczył się, albo nie uprawiał sportu, będzie miał pewne kłopoty adaptacyjne, kiedy rozpocznie intensywną naukę, albo intensywnie zacznie uprawiać sport. Podobnie jest z pracą zawodową. Z całą pewnością można się spodziewać pewnych kłopotów adaptacyjnych wynikających ze zmiany stylu życia (większość czasu w tygodniu spędzamy w pracy) oraz wyraźnego wzrostu obciążenia pracą (trzeba pogodzić pracę zawodową z codziennymi obowiązkami domowymi) – mówi. Skutki te można niwelować poprzez umiejętne wsparcie społeczne w sytuacjach porażki oraz udzielanie adekwatnych informacji zwrotnych na temat postępów w życiu zawodowym.

Jak aktywizują urzędy

Arkadiusz Psica Dyrektor Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie potwierdza, że przywracanie na rynek pracy osób długotrwale bezrobotnych jest procesem długotrwałym i kosztownym. Pożądana jest kompleksowość działań dobranych indywidualnie do potrzeb danej osoby, w tym zastosowanie niestandardowych form.  W latach 2018-2020 WUP w Krakowie realizował projekt aktywizacyjny pn. „Małopolskie gwarancje na rzecz aktywności społeczno-zawodowej”. Projekt wspierał osoby wykluczone lub zagrożone wykluczeniem społecznym, w tym także osoby bezrobotne. Każdy uczestnik znalazł się pod opieką trenera – opiekuna społeczno-zawodowego, poza tym miał możliwość skorzystania z warsztatów aktywizacji społeczno-zawodowej, poradnictwa specjalistycznego (m.in. psychologicznego i prawnego), refundacji usług społeczno-zdrowotnych, wsparcia wolontariusza – tutora, a także staży, subsydiowanego zatrudnienia, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy. Realizacja projektu zakładała, że osoby najbardziej oddalone od rynku pracy potrzebują zindywidualizowanego i wieloaspektowego wsparcia. Jako kluczowe czynniki warunkujące skuteczną aktywizację osób w najtrudniejszej sytuacji wskazano m.in.  stały, częsty kontakt klienta z przypisanym mu doradcą, z którym może nawiązać bezpośrednie relacje. Formy wsparcia były dobierane do potrzeb klienta. Doradca miał kontakt z pracodawcą, wspierał klienta w przystosowaniu się do zasad panujących w firmie. Miał możliwość umówienia klienta na poradę do doradcy finansowego, psychologa, prawnika.  Często znał też problemy osobiste klienta, które mogły blokować możliwość pójścia do pracy. Arkadiusz Psica precyzuje, że mógł to być np. problem z zapewnieniem opieki nad dzieckiem, potrzeba wsparcia dla osób uzależnionych czy ofiar przemocy domowej.

W województwie podlaskim w rejestrach urzędów pracy w 2023 r. było 17 tys. osób długotrwale bezrobotnych - 55% ogółu zarejestrowanych.  Wojciech Kuczyński Urzędu Pracy w Białymstoku podkreśla, że długotrwałe pozostawanie bez pracy jest związane z wieloma czynnikami, które jednocześnie utrudniają skuteczną aktywizację zawodową. Wśród tych najważniejszych i najczęściej występujących wskazał zamieszkiwanie na terenach wiejskich, gdzie jest niewielu pracodawców i mało miejsc pracy. W powiatach typowo wiejskich odsetek długotrwale bezrobotnych przekracza 65%.  Więcej długotrwale bezrobotnych jest wśród osób z wykształceniem poniżej średniego. Odsetek osób długotrwale pozostających bez pracy rośnie wraz z wiekiem. W grupie osób z niepełnosprawnością długotrwałe bezrobocie sięga 65%. W gronie osób posiadających dzieci do szóstego roku życia 62% pozostaje bez pracy długotrwale. Wojciech Kuczyński podkreśla też, że okres przedłużającego się braku aktywności zawodowej obniża poczucie bezpieczeństwa (brak wystarczających dochodów, ograniczone możliwości planowania przyszłości) oraz kontroli nad własnym życiem (kończące się niepowodzeniem wielokrotne próby podjęcia pracy osłabiają poczucie sprawstwa), co może prowadzić do zjawiska wyuczonej bezradności. To z kolei znacząco obniża motywację do jakiejkolwiek aktywności. Z obserwacji doradców zawodowych wynika, że osoby długotrwale bezrobotne niechętnie angażują się w jakiekolwiek formy rozwoju (kursy, szkolenia), nie upatrując w nich możliwości zmiany swojej sytuacji życiowej. Dlatego też w przypadku osób długotrwale bezrobotnych wskazane jest, przed przystąpieniem do kursów, szkoleń zawodowych, wzmocnienie ich sfery psychicznej: odbudowanie poczucia własnej wartości i sprawczości.  Kuczyński zaznacza, że usługi rozwojowe kierowane do takich osób powinny obowiązkowo uwzględniać komponent poradnictwa zawodowego, dodatkowo ewentualnie poradnictwa psychologicznego. - Poradnictwo zawodowe, realizowane przed właściwą usługą rozwojową, może mieć formę konsultacji indywidualnych czy warsztatów grupowych wzmacniających wybrane kompetencje miękkie, motywację do działania i poczucie własnej wartości. W taki sposób, małymi krokami, można pracować nad zmianą postawy osoby zniechęconej do jakichkolwiek działań na rynku pracy, dając tej osobie większe szanse na wykorzystanie w przyszłości szkolenia, kursu, który zostanie sfinansowany w ramach usług rozwojowych - wyjaśnia.  W Miejskim Urzędzie Pracy w Lublinie w 2022 r. realizowany był program specjalny „Zatrudnienie początkiem nowego jutra”. - Programy tego typu zawierają element innowacji społecznej w postaci specyficznych elementów wspierających zatrudnienie. W tym przypadku były to: bon na bilety komunikacji miejskiej przyznany na 5 miesięcy oraz bon motywacyjny w kwocie 500 zł wypłacany po podjęciu zatrudnienia na okres min. 3 miesięcy i przepracowaniu pierwszego pełnego miesiąca – mówi dr Michał Wójcik z MUP w Lublinie. Także on zauważa, że proces aktywizacji zawodowej osób długotrwale bezrobotnych jest bardziej złożony i wydłużony w czasie. - Często rozpoczynamy od zmiany nastawienia tych osób i odbudowania ich wiary we własne możliwości poprzez warsztaty, doradztwo zawodowe oraz wsparcie psychologiczne. Bardzo ważna jest więc gruntowna diagnoza potrzeb każdej osoby. Kluczowe jest zindywidualizowane podejście, gdyż problemy długotrwale bezrobotnych są często złożone i wymagają kompleksowych rozwiązań. Stopniowo, dzięki pomocy doradców zawodowych i psychologów, udaje się wielu długotrwale bezrobotnym odzyskać chęć do rozwoju zawodowego – mówi. I choć proces ten wymaga oczywiście czasu i cierpliwości, krok po kroku osoby długotrwale bezrobotne są w stanie przełamać swoje zniechęcenie. To z kolei już pierwszy krok do ich powrotu na rynek pracy.

Każdy z nas powinien z uwagą przyjrzeć się otoczeniu – problem długotrwałego bezrobocia nie jest wszak marginalnym zjawiskiem. Warto dotrzeć do osób długotrwale bezrobotnych, do ich bliskich z tą informacją: jest szansa na skuteczne wsparcie, są na to pieniądze – i jest rynek pracy, który czeka na ich umiejętności, wiedzę, doświadczenie i odzyskany zapał. 

Przypisy:

[1] Kranas G., Organizacja, praca, bezrobocie, str.31-33, UW, W-wa 1999.

[2] Borkowska S. (red.), Wynagrodzenie godziwe, str. 27-35, IPiSS, W-wa 1999.

[3] Dodatkowo na zaangażowanie się w proces socjalizacji ma wpływ: pełnienie zawodu o silnym poparciu społecznym, wiążącego się z licznymi uprawnieniami, np.: policjant, żołnierz; pełnienie zawodu związanego z długą edukacją, lub też jakimiś ograniczeniami; pełnienie zawodu o określonym etosie zawodowym, kodeksie etycznym, np.: zawody profesjonalne (prawnicy, lekarze).

Kranas G., Organizacja, praca, bezrobocie, str. 28-29, UW, W-wa 1999.

[4] Według krzywej Clarke'a osoby tracąca pracę w miarę upływu czasu przechodzą przez fazy szoku, optymizmu, pesymizmu i fatalizmu. Dwie ostatnie reakcje przypisywane są zazwyczaj długotrwałemu pozostawaniu bez pracy. W miarę upływu czasu nastawienie to nasila się, co negatywnie wpływa na możliwość znalezienie pracy.

Kabaj M., Koptas G., Bezrobocie długookresowe, str. 110 , Zeszyt 2, Studia i Materiały IPiSS, W-wa 1995.

[5] Kranas G., Organizacja, praca, bezrobocie, str. 48-49, UW, W-wa 1999.

[6] Tamże, , str. 7.

[7] Kozłowska B., Długotrwałe bezrobocie w: „Rynek pracy”, str. 5, nr 1, Studia i Opracowania, KUP, W-wa 2001.